Medicijnresten in drinkwater, de feiten, risico’s en oplossingen

Medicijnresten in drinkwater… We kunnen ons voorstellen dat je hiervan schrikt. Kunnen de medicijnen die wij gebruiken via een omweg terugkeren in het drinkwater dat uit onze kraan  stroomt? Het antwoord is ja: weliswaar in piepkleine concentraties, maar meetbaar aanwezig. Jaarlijks belandt in Nederland naar schatting minstens 190.000 kilo aan geneesmiddelresten via urine en ontlasting in het afvalwatersysteem. Via rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s) komen die stoffen deels in rivieren en meren terecht, en zo uiteindelijk in de bronnen van ons drinkwater.

Dit is echter niet alleen een Nederlands probleem. Uit een wereldwijde studie bleek dat farmaceutische vervuiling in 258 rivieren verspreid over 104 landen werd aangetroffen, gelukkig vaak in concentraties boven veilige niveaus voor ecosystemen. Zelfs op Antarctica en op afgelegen plekken werden sporen van medicijnen gemeten. Deze bevindingen onderstrepen dat medicijnresten in water een mondiaal vraagstuk zijn dat aandacht vraagt van wetenschappers, beleidsmakers én waterbedrijven.

In dit uitgebreide artikel duiken we dieper in deze materie. Je leest hoe medicijnresten in het water terechtkomen, wat de mogelijke risico’s zijn voor mens en milieu, en hoe groot de uitdaging is voor drinkwaterbedrijven om onze kraanwaterkwaliteit hoog te houden. We bespreken welke maatregelen de overheid en verschillende sectoren nemen, de zogeheten ketenaanpak, inclusief de nieuwste technieken om water te zuiveren. Ook krijg je praktische tips wat je zelf kan doen om vervuiling te verminderen.

Inhoud

Hoe komen medicijnresten in het water terecht?
Hoe gevaarlijk is drinkwater met medicijnresten?
Effect op milieu en ecosystemen
Gevolgen voor de drinkwatervoorziening
Gezamenlijke strijd tegen medicijnresten
Wat kan je zelf doen als consument?

Hoe gevaarlijk is drinkwater met medicijnresten?

Een logische vraag is: lopen wij als consumenten gevaar als we water drinken met zulke sporen van medicijnen? Op basis van huidig onderzoek lijkt het antwoord gelukkig nee, althans, niet bij de concentraties die nu gemeten worden. Het RIVM stelt ondubbelzinnig dat de gevonden hoeveelheden medicijnresten in drinkwater veel te laag zijn om effect te hebben op het menselijk lichaam. Dit komt omdat drinkwaterbedrijven het oppervlaktewater nog eens extra zuiveren voor het ons drinkwater wordt, waardoor er uiteindelijk slechts nanogrammen (één nanogram is een miljardste milligram) per liter aan residu overblijven. Een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie bevestigt dat merkbare schadelijke effecten onwaarschijnlijk zijn bij de huidige concentraties. Er bestaan op dit moment dan ook geen wettelijke normen voor geneesmiddelen in drinkwater; simpelweg omdat de concentraties doorgaans ver beneden elke drempelwaarde liggen die als schadelijk wordt gezien. Ter vergelijking: voor bekende drinkwaterparameters als nitraat, metalen of bestrijdingsmiddelen zijn strenge limieten vastgesteld, maar voor geneesmiddelen zijn deze grenswaarden er niet. Tot op heden ziet men echter geen acuut gezondheidsrisico dat zo’n normering vereist.

Dat is het goede nieuws. Toch betekent dit niet dat we achterover kunnen leunen. Ten eerste weten we niet alles over de effecten van een levenslange blootstelling aan een mix van ultrakleine doses diverse stoffen, ook wel het “cocktaileffect” genoemd. Wetenschappers geven aan dat hier meer onderzoek naar nodig is. Bepaalde groepen kunnen mogelijk gevoeliger zijn (denk aan foetussen, jonge kinderen of mensen met verminderde lever-/nierfunctie die misschien minder goed microdoses uitscheiden).

Daarnaast zijn er zorgen die meer indirect van aard zijn: bijvoorbeeld dat de voortdurende aanwezigheid van antibiotica in het milieu bacteriën kan stimuleren om resistentie te ontwikkelen. Hoewel de concentraties in drinkwater erg laag zijn, dragen alle beetjes bij aan een brede blootstelling van bacteriën aan antibiotica, wat op termijn de effectiviteit van die levensreddende medicijnen kan verminderen. De WHO heeft antimicrobiële resistentie niet voor niets uitgeroepen tot een van de top 10 bedreigingen voor de wereldgezondheid.

Op de korte termijn en individueel niveau hoeven we niet bang te zijn voor ons kraanwater. Er is geen bewijs dat de huidige sporen aan medicijnen in drinkwater ons direct ziek kunnen maken. Maar op de lange termijn en op populatieniveau blijven alertheid en voorzorg geboden. Het is verstandig om de emissie van medicijnresten zo veel mogelijk te beperken, zodat de concentraties laag blijven en we niet voor verrassingen komen te staan in de toekomst.

Effect op milieu en ecosystemen

Waar die minieme concentraties voor mensen geen acuut gevaar vormen, is het milieu duidelijk wel de dupe van geneesmiddelenvervuiling. Waterorganismen, die continu in dat water leven en vaak gevoeliger zijn voor chemische verstoringen, ondervinden effecten die in laboratorium- én veldonderzoek zijn aangetoond. Enkele voorbeelden:

• Hormoonverstoring bij vissen: vrouwelijke hormonen uit anticonceptiepillen (bijv. ethinylestradiol) kunnen bij mannelijke vissen feminiserende effecten hebben. In beken en rivieren dicht bij lozingspunten zijn mannelijke vissen aangetroffen met vrouwelijke geslachtskenmerken of zelfs eierstokweefsel. In Engeland bleek in een onderzoek meer dan een derde van de mannelijke roach (rietvoorn) vissen deels vervrouwelijkt door blootstelling aan deze stoffen. Dit heeft gevolgen voor de voortplanting van vispopulaties.
• Weefselschade en gedragsverandering: pijnstillers zoals diclofenac kunnen bij vissen leiden tot beschadiging van lever en kieuwweefsel, terwijl psychofarmaca (antidepressiva en kalmeringsmiddelen) subtiele gedragsveranderingen teweegbrengen. Zo zijn er waterkreeftjes en vissen die door blootstelling aan bijvoorbeeld fluoxetine (Prozac) trager of juist hyperactief worden, wat hun overlevingskansen beïnvloedt.
• Toxische effecten op ongewervelden: sommige dierstudies tonen aan dat larven van insecten en planktonorganismen al bij zeer lage concentraties van bepaalde geneesmiddelen groeivertraging of voortplantingsproblemen krijgen. Dit is zorgwekkend, omdat deze kleine organismen de basis van de voedselketen vormen.

Uiteindelijk kunnen dergelijke effecten zich opstapelen tot merkbare verstoringen in het aquatische ecosysteem. Als visbestanden bijvoorbeeld krimpen door verminderde voortplanting, heeft dat impact op de hele voedselketen, inclusief visseneters (reigers, otters) en de visserij. Een ander voorbeeld: verhoogde niveaus van antibiotica in water kunnen de microbiële gemeenschap verstoren, waardoor bepaalde algengroei toeneemt of juist nuttige bacteriën wegvallen. Ecosystemen zijn complexe puzzels; de toevoeging van vreemde stoffen als geneesmiddelen kan stukjes uit die puzzel doen verdwijnen.

Wetenschappers benadrukken dat medicijnresten tot de categorie “opkomende milieurisico’s” behoren. Stoffen die traditioneel niet onder de verontreinigende stoffen vielen, maar waarvan we nu pas de impact beginnen te begrijpen. Het milieu fungeert hier als een vroeg waarschuwingssysteem: effecten bij waterdieren kunnen een voorbode zijn van wat er bij langdurige blootstelling ook bij hogere organismen (mogelijk zelfs de mens) zou kunnen gebeuren. Daarom wordt er veel aandacht besteed aan het monitoren van waterleven als indicator voor waterkwaliteit.

Gevolgen voor de drinkwatervoorziening

Naast ecologische schade brengt de aanwezigheid van medicijnresten in het oppervlaktewater ook uitdagingen mee voor onze drinkwatervoorziening. Nederland heeft een uitstekende drinkwaterkwaliteit. Tot nu toe slagen de tien drinkwaterbedrijven erin om ons water te leveren dat ruim aan alle normen voldoet en zeer schoon is. Maar de opkomst van tientallen microverontreinigingen zet dit proces onder druk.

Ten eerste dwingt het waterbedrijven tot extra investeringen in zuiveringstechnologie. Traditionele drinkwaterzuiveringen waren gericht op het verwijderen van natuurlijke troebelheid, bacteriën en bekende verontreinigingen zoals ijzer, ammonium en pesticiden. Nu moeten ze ook voorbereid zijn op sporen van geneesmiddelen en andere nieuwe chemische stoffen. Dit betekent dat bestaande zuiveringen moeten worden uitgebreid of aangepast. In gebieden waar het drinkwater uit rivierwater wordt gewonnen (zoals bij de Brabantse en Zuid-Hollandse waterbedrijven), zijn al extra stappen ingebouwd, bijvoorbeeld ozonisatie en actieve-koolfiltratie na de standaardzuivering, om ook de laatste resten organische micro-stoffen eruit te halen. Dit is kostbaar: elke extra stap betekent nieuw materiaal, energieverbruik, onderhoud en expertise. Drinkwaterbedrijven becijferen dat, als medicijnconcentraties blijven stijgen, ze tientallen miljoenen euro’s extra zouden moeten investeren om dezelfde waterkwaliteit te garanderen. Die kosten komen uiteindelijk via de waterrekening bij burger en bedrijfsleven terecht.

Ten tweede is er de kwestie van de leveringszekerheid. In extreme gevallen, stel dat een rivier zodanig verontreinigd raakt dat reguliere zuivering niet kan garanderen dat alles verwijderd wordt, zou een drinkwaterbedrijf tijdelijk de inname van dat water moeten stilleggen. Dit is gelukkig hypothetisch en in Nederland nog niet voorgekomen.

Gezamenlijke strijd tegen medicijnresten

Omdat er niet één simpele oplossing is, werken overheid, waterbedrijven, waterschappen en de zorgsector samen in een zogeheten Ketenaanpak Medicijnresten uit Water. In deze integrale aanpak worden op meerdere fronten maatregelen genomen om medicijnresten te verminderen. Enkele belangrijke pijlers zijn:

• Preventie en bewuster voorschrijven: artsen proberen overmatig medicijngebruik terug te dringen door beter afgestemde doseringen en het vermijden van onnodige combinaties. Minder medicijnen gebruiken betekent uiteindelijk ook minder uitspoeling naar het milieu. Er wordt gezocht naar duurzamere geneesmiddelen die sneller afbreken, al is het ontwikkelen van volledig biologisch afbreekbare medicijnen lastig omdat deze minder effectief kunnen zijn.
• Zuivering bij de bron: steeds meer ziekenhuizen en zorginstellingen installeren eigen zuiveringssystemen. Zo’n pharmafilter op locatie filtert medicijnen uit het afvalwater van het ziekenhuis voordat het geloosd wordt.
• Inzamelen van restmedicatie: ongebruikte medicijnen kunnen beter ingeleverd worden bij de apotheek of milieustraat, in plaats van ze door te spoelen. Apotheken en gemeenten werken samen om voorlichting te geven en inzamelpunten te faciliteren. Veel Nederlanders weten inmiddels: gooi oude pillen nooit in de wc of vuilnisbak, maar lever ze veilig in.
• Betere waterzuiveringstechnologie: waterbeheerders breiden traditionele rioolwaterzuiveringen uit met een vierde zuiveringsstap die micropolluenten aanpakt. Men test geavanceerde technieken zoals ozonisatie, actieve-koolfiltratie, nanofiltratie en zelfs natuurlijke helofytenfilters (rietvelden) om medicijnresten te verwijderen. Ook drinkwaterbedrijven passen steeds vaker actieve koolfilters toe bij hun innamepunten om organische microverontreinigingen uit oppervlaktewater te halen voordat het naar de kraan gaat.
• Wetgeving en samenwerking: de overheid heeft sinds 2016 beleid geïntroduceerd om geneesmiddelenuitspoeling terug te dringen, en werkt in EU-verband aan strengere regels. Daarnaast is internationale samenwerking cruciaal, omdat rivieren landsgrenzen oversteken. Nederland deelt kennis in EU-verband en via het RIVM-kennisnetwerk medicijnresten, zodat landen gezamenlijk de waterkwaliteit bewaken.

Al deze deeloplossingen samen moeten ervoor zorgen dat we de waterkwaliteit beschermen, zonder dat we hoeven in te leveren op de toegang tot noodzakelijke medicijnen.

Wat kan je zelf doen als consument?

Als consument kan je ook bijdragen aan het verminderen van medicijnresten in water. De belangrijkste stap is om verantwoord met medicijnen om te gaan. Gooi nooit oude of overgebleven medicijnen in de wc of gootsteen. Lever ze in bij de apotheek of bij het klein chemisch afval, zodat ze op de juiste manier worden vernietigd. Dit voorkomt dat die werkzame stoffen onnodig in het milieu belanden.

Verder kan je je omgeving informeren: veel mensen staan er niet bij stil dat hun gedrag impact heeft op het water. Door familie en vrienden erop te wijzen dat ze bijvoorbeeld oude medicatie kunnen inleveren en niet weg moeten spoelen, verspreid je de kennis. Alle beetjes helpen om ons water schoon te houden.